czyli 3 magiczne baśnie filmowe dla dorosłych
jak to jest, że z łatwością odróżniamy baśń od innych tekstów kultury? niemal intuicyjnie wychwytujemy elementy charakterystyczne dla tego gatunku? zapewne dzieje się tak z przynajmniej dwóch powodów:
- w mniejszym lub większym stopniu każdy z nas został wychowany na bajkach (czytanych, opowiadanych, oglądanych) i nie jest nam obca struktura tego typu utworów literackich czy filmowych;
- w związku z powyższym, motywy fantastyczne, nadprzyrodzone bez problemu przypisujemy światu baśni.
czym w ogóle jest baśń?
zanim przejdę do propozycji filmowych, pozwolę sobie na krótki wstęp. mając do czynienia z baśnią (filmową lub literacką) możemy spróbować odnaleźć w niej wątki i motywy, o których pisał Władimir Propp – jeden z najsłynniejszych literaturoznawców badających bajki magiczne pochodzące z różnych zakątków świata.
nawet jeśli ich nie odnajdziemy, będziemy mogli z pełną świadomością przypatrywać się temu, w jaki sposób twórcy filmowi łamią konwencję baśni, przenoszą ją na zupełnie inny poziom znaczeniowy albo odbierają jej to, co charakterystyczne dla tego gatunku – na przykład funkcję dydaktyczną. znając specyfikę bajki magicznej łatwiej jest odkrywać w niej ukryte znaczenia i odróżniać klasyczną baśń od wariacji na jej temat.
morfologia bajki wg Proppa. jak się okazuje, wszystkie bajki magiczne mają cechy wspólne, a nawet niemal identyczną budowę strukturalną. pisał o tym nie tylko Propp, ale też m.in. Bruno Bettelheim (m.in. w książce Cudowne i pożyteczne. O znaczeniach i wartościach baśni). o ile ten drugi skupia się na psychologicznej interpretacji baśni jako podstawowego narzędzia oswajania dziecka ze światem dorosłych, o tyle rosyjski literaturoznawca bada bajkę magiczną z perspektywy jej konstrukcji, typów postaci oraz ich stałych funkcji.
przez funkcję rozumie „działanie bohatera określone z punktu widzenia jego doniosłości dla toku akcji” [Władimir Propp, Morfologia bajki, Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 59/4, 1968, s. 207]. zatem baśnią (bajką magiczną) można nazwać „wszelki rozwój akcji poczynając od s z k o d z e n i a (A) lub b r a k u (a) poprzez funkcje pośrednie aż do wesela (S) lub innych funkcji występujących w charakterze rozwiązania. Bywają nimi niekiedy: przekazanie magicznego środka (Z), zdobycie czegoś lub w ogóle likwidacja nieszczęścia (JI), ocalenie (Cn) itd. Taki przebieg nazywamy tutaj sekwencją [ход]. Każde nowe szkodzenie (A), każdy nowy brak (a) zawiązują nową sekwencję” [tamże, s. 222].
bohater, antagonista i magiczny środek.
Propp wyszczególnia kilka typów umownych postaci występujących w bajkach magicznych. są to m.in.: bohater właściwy, antagonista, donator (dostarczyciel; obdarza bohatera pewnym środkiem pozwalającym mu uwolnić się od nieszczęścia), uzurpator (występuje z bezpodstawnymi roszczeniami), pomocnik, fałszywy bohater, król lub królewna (może to być również matka, ojciec lub inna postać pełniąca tę samą funkcję).
co istotne, Propp nie ogranicza się jedynie do stwierdzenia, że baśń to opowieść o walce dobra ze złem. rozbija narrację typową dla tego gatunku na czynniki pierwsze. nie będę omawiać poszczególnych funkcji postaci, bo to temat na osobny artykuł. wspomnę tylko, że Propp wyróżnia kilkanaście rodzajów aktywności postaci występujących w bajkach magicznych. są to m.in.: odejście bohatera (z domu, z królestwa itd.), zakaz i jego naruszenie, wywiadywanie się antagonisty, podstęp, wyprawa (podróż), przekazanie bohaterowi magicznego środka, walka, prześladowanie bohatera, wykonanie trudnego zadania, zwycięstwo, powrót bohatera, ukaranie, wesele. oczywiście nie wszystkie postaci i funkcje występują jednocześnie w każdej jednej bajce magicznej. baśnie mogą różnić się w szczegółach, ale motywacja postaci zawsze pozostaje taka sama. widać to wyraźnie na przykładzie przytoczonym przez autora:
„1) car ofiarowuje junakowi orła. orzeł przenosi junaka do innego królestwa.
2) dziad daje Suczence konia. koń przenosi Suczenkę do innego królestwa.
3) królewna ofiarowuje Iwanowi pierścień. junacy mieszkający w pierścieniu przenoszą Iwana do innego królestwa.
4) czarodziej daje Iwanowi łódkę. łódka przenosi Iwana do innego królestwa”. [tamże, s. 206]
baśń jako nośnik ludzkich lęków i pragnień.
to, jaka postać i w jakim kontekście fabularnym zostanie ukazana w bajce, zależy w szczególności od kręgu kulturowego, w jakim baśń powstała. zarówno Bettelheim, jak i Propp analizują bajki magiczne przez pryzmat różnych systemów kultur. zwłaszcza prace badawcze Proppa są obecnie chętnie wykorzystywane w badaniach nad kulturą masową.
głodne wilki, mityczny faun i paktowanie z diabłem.
w tym artykule chcę zaproponować 3 filmowe baśnie dla dorosłych, które z jednej strony znakomicie odzwierciedlają wspomnianą morfologię bajki magicznej, a z drugiej otwierają przed widzem ogromne możliwości interpretacyjne. twórcy filmowi niejednokrotnie udowodnili, że na pozór prosta forma może przybierać zaskakujące kształty i rozmiary, a w miejscu jasnego przekazu o charakterze dydaktycznym pojawia się wielowymiarowa symbolika – nie zawsze oczywista na pierwszy rzut oka.
1. Towarzystwo wilków (1984)
postać dziewczynki w czerwonej pelerynie zna każdy (ponoć nawet doczekała się ona swojego święta, przypadającego na 19 lipca). autorem pierwszego opowiadania o czerwonym kapturku był francuski pisarz Charles Perrault, który historię o rezolutnej dziewczynce zamieścił w zbiorze baśni Contes de ma Mère l'Oye w 1697 r.
w XX wieku opowieść o czerwonym kapturku wzięła na warsztat angielska pisarka i feministka Angela Olive Stalker, będąca przedstawicielką realizmu magicznego. na podstawie opowiadania ze zbioru The bloody chamber (1979) Neil Jordan wraz z panią Stalker napisał scenariusz do Towarzystwa wilków.
główną bohaterką filmu jest młoda dziewczyna Rosaleen (Sarah Patterson), którą nawiedzają senne koszmary. w jednym z nich widzi starszą siostrę Alice rozszarpywaną przez wilki. babcia dziewczyny ostrzega ją przed krwiożerczymi stworzeniami ukrywającymi się w pobliskich lasach.
brytyjska produkcja to wariacja na temat czerwonego kapturka. określenie „wariacja” pasuje tu idealnie, ponieważ obraz może być odbierany jako dziwaczny i groteskowy (w końcu utrzymany jest w baśniowo-onirycznej konwencji). wszystkie sceny kręcono w studio, przez co (a może dzięki czemu) udało się autorowi Wywiadu z wampirem stworzyć film nietypowy, mroczny, a jednocześnie nieco „teatralny” (czego w tym przypadku nie uważam za wadę).
na tle makabrycznej scenerii obserwujemy poczynania młodziutkiej, niewinnej dziewczyny poszukującej prawdy o otaczającym ją świecie. unikalna poetyka filmu to bez wątpienia jego największy atut. mimo że Neil Jordan dysponował mocno ograniczonym budżetem (co widać), Towarzystwo wilków zostało docenione przez krytyków na licznych festiwalach filmowych. otrzymało nominację na festiwalu BAFTA m.in. za scenografię, kostiumy oraz charakteryzację.
to ten rodzaj filmu, który albo się kocha, albo nienawidzi. bracia Grimm pozazdrościliby fantazji, z jaką reżyser miksuje typowe motywy baśniowe z makabreską i innymi osobliwościami.
miłośnikom kina surrealistycznego polecam również arcyciekawy obraz Waleria i tydzień cudów (1970) w reżyserii Jaromila Jireša, jednego z twórców czechosłowackiej nowej fali. jest to poetycka adaptacja powieści Vítězslava Nezvala pod tym samym tytułem.
2. Czarownica. Bajka ludowa z Nowej Anglii (2015)
o ile większość „baśniowych” produkcji dla dorosłych ociera się o pretensjonalność i przewidywalność, o tyle trudno odmówić niejednoznaczności, eleganckiej powściągliwości oraz ogromnej sugestywności obrazowi stworzonemu przez Roberta Eggersa.
w ramach sprostowania: the VVitch nie jest horrorem jako takim. to raczej „folklorystyczny dramat” z elementami grozy. próżno tu szukać widowiskowych efektów specjalnych. pojawia się natomiast motyw satanizmu i okultyzmu zgrabnie wpleciony w purytańską rzeczywistość XVII-wiecznego kontynentu amerykańskiego.
akcja filmu rozgrywa się w 1630 r. na farmie należącej do ubogiej, bogobojnej rodziny z pięciorgiem dzieci.
nagłe zniknięcie najmłodszej pociechy to dopiero początek niewytłumaczalnych zjawisk, z jakimi muszą zmierzyć się wszyscy mieszkańcy domu. małżeństwo Williama i Katherine obwinia najstarszą córkę Thomasin (Anya Taylor-Joy) za sprowadzenie na nich nieszczęścia.
z biegiem czasu zaczyna jednak podejrzewać, że w okolicznych lasach żyje wiedźma i to ona odpowiada za zniknięcie dziecka i gnijące plony. podejrzenie pada również na czarnego kozła, który jest przecież symbolem szatana…
reżyser na szczęście nie ucieka się do sztampowych motywów. wręcz przeciwnie. zagęszcza atmosferę niepokoju sięgając po oszczędne środki wyrazu. surowość krajobrazu potęguje uczucie melancholii i tajemniczości. skromna farma gdzieś na skraju lasu, niedogrzane izby zlane światłem świec, przeszywający chłód oraz zło, które czai się… no właśnie, gdzie?
Czarownica otrzymała nagrodę m.in. na Sundance Film Festival oraz Film Independent Spirit Awards. obraz Eggersa przypadnie do gustu miłośnikom folkloru, kina artystycznego i niespiesznej akcji.
3. Labirynt fauna (2006)
Guillermo del Toro dał się poznać jako wprawny reżyser i scenarzysta. współtworzył Hobbita (2012), odpowiadał za reżyserię Kręgosłupa diabła (2001) i Crimson Peak. Wzgórze krwi (2015). od początku swojej działalności fascynował się gatunkiem fantasy.
del Toro, zdobywca oscara i złotego globu, utożsamiany jest z kinem ekspresyjnym, poetyckim, wizualnie dopieszczonym. podejmując tematykę baśni dla dorosłych nie sposób pominąć tego reżysera.
akcja hiszpańsko-meksykańskiego filmu Labirynt fauna toczy się w Hiszpanii w 1944 r., gdzie dobiega końca krwawa wojna domowa. dziewczynka o imieniu Ofelia (Ivana Baquero) przeprowadza się wraz z ciężarną matką do jednostki wojskowej, w której stacjonuje jej ojczym - kapitan znany z okrucieństwa i sadyzmu. Ofelia źle znosi przeprowadzkę, dlatego coraz częściej ucieka w świat fantazji. odkrywa w ogrodzie tajemniczy labirynt zamieszkany przez fauna (Doug Jones), z którym nawiązuje nić porozumienia.
film del Toro to obraz wielowymiarowy, gdzie trudno odróżnić realny świat od dziecięcej imaginacji. pojawia się tu wyraźny antagonista, donator, a także wiele innych postaci z proppowskiej klasyfikacji.
reżyser podejmuje tematykę dorastania, macierzyństwa, a także patriarchatu i okrucieństwa wojny. Labirynt fauna to obowiązkowa pozycja dla widzów lubujących się w mrocznych baśniach z przesłaniem.
Comments